لینک کوتاه خبر:

هانی رستگران، پژوهشگر میراث فرهنگی و کارشناس ثبت آثار و تابوهای میراث ملی وی در مقاله ای که به ایسنا ارائه کرد، وضعیت بافت سمنان را اینگونه توضیح داد: امروز سمنان دارای دو بافت مادی متفاوت است، قدیم و جدید. هر دوی این قسمت ها، قدیم و جدید، ارزش ها و مسائل مادی متفاوتی دارند. بخش قدیمی شهر یکپارچه و متراکم است، اما قسمت جدید از هم گسیخته و پراکنده است.

در قسمت قدیمی هر شهر می توان عناصر خاصی را یافت که هویت آن شهر را نشان می دهد، در حالی که شهرهای قسمت جدید بیشتر به یکدیگر شباهت دارند. قطعه قدیمی با وجود خوردگی شدید در برخی قسمت ها همچنان ارزش بصری خود را حفظ کرده است اما از نظر زندگی و حمل و نقل با مشکلات زیادی مواجه است.

اگرچه بخش جدید شهر دارای خیابان های عریض و امکانات شهری بیشتر است، اما فاقد ارزش بصری است. در سمنان، پارچه جدید در شمال بافت قدیم رویید و به وضوح در مجاورت بافت قدیمی شکل گرفت. بافت باستانی شهر ساختار محله ای خاص خود را داشت که بر اساس استفاده از حوض هایی بود که برای تقسیم آب به محله ها استفاده می شد.

یک کارشناس سوابق تاریخی داستان شاه عباسی سمنان خان را چنین روایت می‌کند: «این کاروانسرایی که در قلب این شهر قرار دارد، یکی از 999 خانی است که شاه عباس صفوی در مسیر حرم‌های مطهر ساخته بود در سال 1356 به عنوان یک بنای تاریخی با ارزش به ثبت رسید. چندین سال پس از انقلاب این بنا به عنوان زندان مورد استفاده قرار گرفت و به اولین زندان زیبای تاریخی ایران تبدیل شد اما طبق شنیده ها در سال های اول به دلیل عدم وجود فضای کافی برای استفاده از آن به عنوان زندان در سمنان، این بنا با مصالح میراث فرهنگی تحویل داده شد و پس از سال ها سند مالکیت آن مخفیانه به نام سازمان امور زندان ها منتقل شد تا اینکه در سال 1402 (حدود 20 سال پیش) در نهایت به میراث فرهنگی تحویل داده شد و در اختیار آن سازمان قرار گرفت و به عنوان زندان مورد استفاده قرار گرفت.

این اثر یکی از معدود خان های ارزشمند تاریخی و فرهنگی است که در مرکز اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سمنان، میدان سعدی قرار دارد.

در دوره صفویه، مانند سایر بناهای عمومی ایران از جمله مساجد، مدارس و پل ها، خان های متعددی توسط خیرین در شهرها، روستاها و مسیرهای کاروانی تأسیس و تعیین شدند. امروزه شاهد کتیبه هایی بر سردر ساختمان های عمومی هستیم که در گذشته توسط افراد مرتبط با مذهب و اعتقادات مذهبی وقف شده است و نام بانی بر روی این کتیبه ها دیده می شود.

تحقیقات میدانی و مطالعات تطبیقی ​​طرح کاروانسرای شاه عباسی سمنان نکته مهمی را مشخص می کند که طرح اساسی این بنا یکی از طرح های رایج ساختمان های مسکونی با حیاط در مناطق مرکزی ایران در دوره های گذشته بوده است. روش ساخت مانند بارها و اتاق هایی است که در اطراف حیاط محصور ساخته شده اند. پلان چهار تراس با اتاق های پلکانی در جلو، در دو طرف تراس های اصلی و اصطبل های اطراف آنها، همراه با فضاهای بارانداز در چهار گوشه پلان. با تطبیق وضعیت موجود و ساختار اساسی و مراجعه به اسناد تاریخی می توان چهار مرحله مداخله شامل مرمت، بازسازی و نوسازی را در بنای کاروانسرا شناسایی کرد.

لازم به ذکر است که تمامی این وقایع در نیمه شرقی بنا رخ داده است که نکته مهمی محسوب می شود و شناخت علت آن نیازمند بررسی ویژه است.

مهمترین تغییر در ساختار پلان در محوطه پیاده رو شرقی در کنار ورودی اصلی ساختمان رخ داد. با برداشتن یکی از ستون ها مساحت بزرگتری به دست آمد که طبیعتا نیاز به پوشش متفاوتی داشت.

معمار اصلی مجبور شد برای اجرای سقف این فضای ایجاد شده تغییرات دیگری در این قسمت ایجاد کند و دو پایه شمالی این قسمت به سه فضای – یک قسمت مرکزی بزرگتر و دو قسمت جانبی کوچکتر – تبدیل شد. همه این تغییرات به منظور ایجاد بستری برای تبدیل محوطه مستطیل شکل به یک پنج ضلعی و در مرحله بعد به یک ایکوساگون زیر گنبد بود.

اصلاحاتی که تاکنون توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استانداری سمنان پس از بررسی های لازم در این زمینه ها انجام شده است:
1- برداشتن دو اتاق جنوبی و راه پله جدید که کارکرد خان را تغییر داد.
2- آماده سازی قسمت جنوبی به منظور احیای قسمت های از دست رفته انبار جنوب غربی.
3- عملیات مرمت قسمت مفقود شده نوار ستون و ستون و کاشی ستون جنوب غربی و پوشش نیمی از قسمت فوق الذکر هنوز به پایان نرسیده و سازمان حفاظت آثار باستانی مشغول به کار است بقیه کار

از متن مقاله پیش گفته و موارد ذکر شده می توان محدوده زمانی بازسازی قسمت تخریب شده کاروانسرا و مراحل کار را مشخص کرد. تفاوت محل ذکر شده در متن فوق با متن فعلی به دلیل زاویه حجره ها نسبت به جهت شمال است که هر کدام ضلع متفاوتی را ضلع شمالی در نظر می گیرند.

سه مرحله ذکر شده مهمترین مداخلات کالبدی شاه عباسی خان در سمنان است که در دوره تاریخی صورت گرفته است، اما باید توجه داشت که بیشترین آسیب در سالهای اخیر پس از تغییر خان به بنا وارد شده است. به زندانی در سمنان. استفاده از کاروانسرا با زندان، تداخلات بیشماری را در بنا ایجاد کرده است، به طوری که تقریباً هیچ قسمتی از بنا را نمی توان یافت که از آسیب های بی حساب در امان باشد.

مدیریت نادرست شهری و طرح‌های کلاسیک توسعه شهری جهان سوم مانند طرح‌های جامع، طرح‌های فرماندهی، طرح‌های تفصیلی و غیره که در آن توجه به میراث فرهنگی و قوانین برای حفظ آثار باستانی بی‌اهمیت یا بی‌اهمیت تلقی می‌شود و همچنین شهری نادرست است. قوانین و قوانین غیراصولی مالکیت، ارث، مسخ شخصیت و تغییر رنگ فرهنگ غنی وقف و… و. همچنین عامل ناآرامی اجتماعی است. تاثیر انتزاع فرهنگی و تحمیل ماشین آلات سنگین برای حمل و نقل قبوض تاریخی و فرهنگی را نیز نمی توان نادیده گرفت. در حال حاضر، در غرب، وسایل نقلیه برای مطابقت با بافت طراحی می شوند.

در عین حال عدم تامین امکانات و خدمات جدید شهری برای بافت های سنتی از جمله مسائل مربوط به بهداشت و نظافت فاضلاب، آب، برق، گاز و تلفن و غیر قابل دسترس بودن آنها، عدم دفع فاضلاب و آب باران و یا آنها. ادغام نامناسب با پارچه های قدیمی باعث آسیب می شود و تحت تأثیر ساختار سنتی ساختمان قرار نمی گیرد.

شاه عباسی خان در سمنان مانند بسیاری از بناها و بناهای تاریخی در طول عمر صدها ساله خود آسیب های گوناگونی را متحمل شده و هنوز هم هست. اولین و مهمترین آسیب به این بنا ناشی از تغییر استانداردهای شهری و زندگی شهری است.

همانطور که اشاره کردیم کاروانسرا در خارج از شهر قرار داشت و با گسترش محدود شهر سمنان، این بنا وارد فضای مسکونی شهر شد و در نتیجه تغییراتی در کاربری و حتی بدنه آن به وجود آمد.

در اینجا عامل انسانی به عنوان مهمترین و اصلی ترین عامل آسیب ظاهر شد و خان ​​ها شاهد تغییرات و آسیب های زیادی بودند. همچنین از عکس های هوایی مشخص است که بخشی از ضلع جنوب غربی بنادر در فاصله سال های 1335 تا اوایل دهه 70 تخریب و ویران شده است و دلیل آن مشخص نیست. در عکس هوایی سال 2013 قسمت تخریب شده بازسازی شد و این بازسازی با مصالح مختلف انجام شد و طاق ها بدون توجه به اصالت بنا تغییر کردند.

سپس با تغییر کاربری نامتناسب، این بنا به زندان مرکزی سمنان تبدیل شد و در نتیجه تغییرات زیادی در ساختار و بدنه بنا ایجاد شد و ظاهر اولیه آن را مخدوش کرد. در آن دوره قسمت هایی از بنا و فضاهای داخلی به صورت دیوارهای جداکننده، حمام و فضاهایی برای خدمات و تأسیسات اضافه شد. متاسفانه این دخالت ها باعث شد اثر ارزشمند کاروانسرای سمنان در فهرست منتخب ثبت جهانی خوانین ایران قرار نگیرد.

کاروانسرای شاه عباسی سمنان در تاریخ 15/11/1352 به شماره 967 در فهرست آثار ملی غیرمنقول ایران به ثبت رسید.